19: Een nieuwe Beschaving? (26/07/2013)   

De nieuwe beschaving van Klaas van Egmond

Een inspirerend verhaal, een enorme lading aan geweldige oneliners en een oplossing voor de toekomst van onze beschaving. Dat was de Duurzaamheids Dialoog van 26 juni in een notendop. Klaas van Egmond, bijzonder hoogleraar Milieukunde aan de Universiteit Utrecht, presenteerde zijn visie op duurzaamheid als een vorm van beschaving en ging in gesprek met de deelnemers. 

Inleiding Sibolt Mulder
De Duurzaamheidsdialoog werd afgetrapt door Sibolt Mulder van TNS-NIPO. Hij stelde de vraag: “Hoe zorgen we ervoor dat mensen duurzamer gedrag gaan vertonen?” Bedrijven en organisaties proberen gedrag te beïnvloeden. Dit is een complexe aangelegenheid. Niet in het minst omdat houding niet perse een voorspeller is van gedrag. Zo beweren mensen van alles, maar worden ze in hun handelen vooral aangestuurd door gevoel. Je wilt wel milieuvriendelijk vlees maar aangezien dit drie maal zo duur is als gewoon vlees is er een kloof tussen willen en kunnen. De twee typen processen die spelen zijn: het automatische systeem dat dominant en onbewust is en het reflectieve systeem dat secundair en bewust is.  Aandacht voor gedragsbeïnvloeding gaat dan ook steeds meer uit naar het onbewuste gedrag. Mensen kiezen voor een groot deel gebaseerd op gevoel, wie ze willen zijn en hoe ze willen overkomen. Maar ook externe factoren spelen een belangrijke rol bij gedragsverandering. Als het duurzame vlees inderdaad drie keer zo duur is, dan is de prijs de beslissende factor en niet de intrinsieke wens van de consument  om duurzaam vlees te kopen.  Om die reden zouden we, kijkend naar een stabiele toekomst, op alle niveaus gedragsverandering moeten faciliteren. Dus niet óf duurzaam vlees goedkoper maken, óf keurmerken verplichten, óf mensen voorlichten minder vlees te eten. Maar én én én. Een meer holistisch beeld van problemen en de bijbehorende manieren van aanpak. En zoals we Sibolt kennen eindigt hij met een dilemma: “Kunnen we strijdige waarden en middelen verzoenen?”

Klaas van Egmond
En daar pakt Klaas van Egmond het verhaal op. Hij neemt filosofie als vertrekpunt. In de filosofie bestaat een groot contrast tussen ik (het deel) en de wereld (het geheel). Volgens Klaas zijn mensen twee dingen tegelijkertijd. Als je dat schematisch weergeeft krijg je ik versus de ander. ‘Kleine wereld’ tegenover ‘grote wereld. ’Aan de ene kant: uniformiteit oftewel het collectief en één dominerende waarheid (bijvoorbeeld  de kerk of de wetenschap). Aan de andere kant: de ‘ik’ vorm die wordt gekenmerkt door pluriformiteit, het deel. Het verschil tussen beide helften verklaart heel veel over wat er in wereld gebeurt.

Idealiter zouden we ons in het midden moeten bevinden. Tussen extremen in. Te ver aan de ene kant impliceert namelijk een te groot ego. Te ver naar de andere kant, dan ontstaat er een te grote collectiviteit waarbij men niet meer voor zichzelf kan denken. Als voorbeeld van dit laatste noemt hij supporters (“ik denk wat Ajax denkt”). De tweede wereldoorlog kan ook worden verklaard door dit mechanisme: we zijn zo onzeker dat we ons allemaal vastgrijpen aan collectiviteit. 

In het vroegere christendom had iedereen zijn eigen individuele geloofsbeleving. Op een gegeven moment krijgen diverse mensen echter  behoefte aan structuur. Deze structuur kwam  in de vorm van de Paus. Het gevolg is dat we nu allemaal hetzelfde geloven; het deel werd het geheel. En dit sloeg door. Denk aan de brandstapels waarop de ‘anders gelovigen’ vroeger werden gegooid.

Hoe zorgen we ervoor dat mensen zich ‘duurzamer’ gaan gedragen?
Hoe trekken we bovenstaande redenering  door naar duurzaamheid? Duurzaamheid is in wezen blijven voortbestaan. Een langetermijnvisie waarin mens en omgeving zodanig in balans zijn dat ze met elkaar kunnen blijven bestaan (het liefst in optimale vorm). Om duurzamer te gaan leven moeten we niet te veel aan de rechterkant (de ik-kant) zitten. Men is dan namelijk niet vrij. Vrij is men pas als men een stap doet naar links, naar de ander. Omdat je dan vrij bent van jezelf. Zo is het altijd gegaan, het is een vicieuze cirkel. Het deel matigt zich aan het geheel (denk aan het voorbeeld van de Paus). 

Decadentie treedt op wanneer het deel het geheel gaat overheersen. Neem de valk en de valkenier als voorbeeld. De valk vliegt in steeds groter wordende kringen om de valkenier heen. De kringen zijn op een gegeven moment zo groot dat de valk de valkenier niet meer hoort. Dat is het moment dat de zaken uiteenvallen en het midden geen stand houdt. Dat is wat er momenteel gebeurt in de maatschappij. Neem het voetbal als voorbeeld. Het midden houdt geen stand, door provocerende media en door doorgeslagen supporters en extreme voetbalclubs. De gevolgen hiervan zijn  anarchie en bloedvergieten. 

Op het gebied van duurzaamheid is een langzame mentaliteitsverandering te zien. Denk aan het feit dat steeds meer mensen zonnepanelen aanschaffen. Omdat het op kleine schaal gebeurt, zal het weinig bijdragen aan een duurzamere samenleving. Het geeft echter wel sociale energie. We moeten naar het midden. Er is nu een probleemoplossende samenleving maar als die ontwikkeling verder gaat, gaat het mis omdat er steeds meer energie nodig is om het systeem gaande te houden. Kijk naar de problemen rond grote banken, die worden steeds complexer. De enige manier om die problemen op te lossen is door eenvoud terug te brengen. We groeien alleen als we het midden snappen, ook op duurzaam vlak.

Discussie
De deelnemers van de Duurzaamheidsdialoog kregen de opdracht om in groepen uiteen te gaan, zich te verplaatsen in een van de bestaande denkprofielen in onze samenleving, en vanuit daar op zoek te gaan naar het antwoord op de vraag: Hoe gaan we van economische groei naar economische vooruitgang? 

Deze vraag omsluit een aanname, namelijk dat ons huidige systeem is gebaseerd op groei. En indirect ook dat dat systeem niet werkt, maar dat vooruitgang wél zou werken. De vraag is dan natuurlijk of hier ook weer sprake is van een sprong van links naar rechts of dat de vooruitgang ‘het midden’ verbeeldt.

De groepen raakten niet uitgepraat en koppelden allen een heel ander verhaal terug tijdens de plenaire discussie. Opvallend was dat alle redeneringen een soort parodie waren. Dit terwijl het de werkelijkheid is in onze wereld. Een mooie bevinding: “Als we reflecteren op onze eigen systemen, cultuur en redeneringen in het dagelijks leven, komen we tot de conclusie dat er weinig logisch is aan veel wat wij nu doen.

Een groep die redeneerde vanuit het individu pleitte voor het Bruto Nationaal Geluk: geluk als graadmeter. “Vooruitgang betekent dat we er zelf beter van worden. Een bijdrage aan het milieu of aan duurzaamheid, daar wordt je ook gelukkiger van. Dus dat is ook goed voor ons zelf”. De volgende groep concentreerde zich op de definitie van groei en van vooruitgang: “Als we steeds beter kunnen voorzien in de behoefte van mensen, dan moeten we alleen maar  de behoeftes indammen. In het belang van iedereen.” De laatste groep stelde: “Economische groei = vooruitgang. We voelen ons beter als we meer hebben. Onze situatie is bepalend voor het denken. Dat is ons uitgangspunt. Verandering is eng en we willen dus geen innovatie maar wel technologische vooruitgang. We gooien de grenzen dicht. We willen traditionele normen en waarden. We willen dat ouderen respect krijgen. Niet meer geld of zorg, maar respect. Een reason for being, daar wordt iedereen gelukkiger van. “

Klaas van Egmond: “Al deze presentaties zijn een karikatuur,ironisch. En dat zegt dat die eenzijdige belichtingen, ook echt zo zijn. Je geraakt zo in uitersten. En dan ploft de hele boel in elkaar. We kunnen dus alleen bestaan tussen die uitersten in. De balans is nodig om onze samenleving in stand te houden.”

Een hoopgevend, afsluitend woord van Klaas van Egmond: “Ik denk dat het gaat om willen. We zijn die twee al. We zitten van nature al in het midden. De kunst is om in het midden uit te willen komen. Moeten leidt tot extremen. Willen leidt tot in het midden uitkomen.”

De Duurzaamheids Dialoog is een initiatief van communicatieadvies- en mediabureau BBK/Door Vriendschap Sterker en onderzoeksbureau TNS Nipo.

Naar overzicht verslagen